Башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы Хәйбуллина Ғилминур Басир ҡыҙының сайты

Дәрестә полилингвизм принциптарынҡулланыу

 Халҡым  теле  миңә - хаҡлыҡ  теле , -

                                                                                        Унан башҡа минең илем юҡ;

                                                                                        Илен һөймәҫ кенә телен һөймәҫ,

                                                                                         Иле юҡтың ғына  теле  юҡ!

                                                       (Рәми Ғарипов.)

   Шағир ҡайһылай ҙа матур әйткән! Ябай ғына һүҙҙәр менән иҫ киткес тәрән фекер әйтелгән.

   Мин, Хәйбуллина Ғилминур Басир ҡыҙы, конкурс эштәренең темалары менән танышҡас, бик оҙаҡ уйланып йөрөнөм. Уйлауымса,башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы булғаным өсөн генә түгелдер был, ә рухлы башҡорт ҡыҙы булыуымдалыр эш.

    Аҙыраҡ үҙем тураһында һөйләйем. 70-се йылдар башында ябай ауыл мәктәбенең 1-се класына уҡырға төштөм. Иҫ киткес матур, саф күңелле ине минең беренсе уҡытыусым – Лиза Сафиулла ҡыҙы Манапова. Ул әле лә, аллаға шөкөр, иҫән-һау эшләп йөрөй. Мең рәхмәтлемен һиңә, изге кеше! Бик аҙ һүҙле кеше ине ул. Йылдар үткәс кенә аңланым ул аҙ һүҙлелектең мәғәнәһен. Һүҙ ҡәҙерен, тәмен белгән кеше генә шундай була икән. Бәлки, аҙ һөйлә, күп эшлә тигән мәҡәлде лә һәр саҡ күҙ уңында тотҡандыр уңған уҡытыусы, минеңсә.Класс сәғәттәрендә башҡорт яҙыусыларының әҫәрҙәрен ҡысҡырып уҡый торғайны ул беҙгә, ә беҙ, асҡан ауыҙыбыҙҙы ябырға ла онотоп, иҫебеҙ китеп, бер һүҙ менән әйткәндә, йотлоғоп тыңлай торғайныҡ. Әйтерһең дә, беҙҙе нәфис әҙәбиәт менән арбаған Лиза апай. Шунан,ҡанаттар нығытып, 5-се класҡа күскәс, Мәүҙиға Нәби ҡыҙы Рәхмәтова рус теле һәм әҙәбиәте серҙәрен төшөндөрә башланы. Үҙенә лә, беҙгә лә талапсан кеше телдең һәр бер ҡағиҙәһен бөтә нескәлектәре менән нисек итеп тормошта ҡулланырға лә өйрәткән икән. Хәҙер, үҙем әсәй -өләсәй булғас, шуға хайран ҡалам: нисек итеп бөтәһенә лә өлгөргән икән ул? Ул ваҡытта балалары бәләкәй бит инде, әммә дәрестәре шул хәтлем мауыҡтырғыс, бай йөкмәткеле була торғайны. Ә тикшерелгән дәфтәрҙәрҙе көн һайын түҙемһеҙлек менән көтөп ала торғайныҡ. Балаларҙы уҡытҡанда, улар менән аралашҡанда ла, үҙемдең уҡытыусыларыма оҡшарға тырышам. Рәхмәт һеҙгә, уҡытыусыларым!

    Бөтә өлгәшелгән уңыштарым менән, ысынлап та, тик уларға һәм әсәйемә бурыслымын. Уйлап ҡараһаң, беренсе уҡытыусым башҡорт теленең, икенсеһе рус теле нигеҙҙәрен бер -береһенә бәйләп уҡытҡан бит! Ошонда башҡорт әҙәбиәте аҡһаҡалы Мостай Кәримдең һүҙҙәре ҡолаҡтарҙа сыңлап китә: яҙғандарымдың дөрөҫлөгөн рус теле ярҙамында тикшерәм, тигәйне бер сығышында.

    Боронғолар юҡҡа ғына әйтмәгәндәр.   “Ете илдең телен бел, ете төрлө белем бел… “, “Егет кешегә етмеш төрлө һөнәр ҙә аҙ” һ.б.

    Ике телдә иркен аралашыу бәхетенә ирешкәс, мәктәптә өйрәнеүҙән тыш, Сибай педагогия училищеһында Зилә Фәрих ҡыҙы немец теле тип аталған фән тауына әйҙәне. Үҙ эшенең оҫтаһы был телде  күңелдәребеҙгә туған телдәй яҡынайтып, әҙәби әҫәрҙәрҙе хатта һүҙлекһеҙ тәржемә итеү кимәленә күтәрҙе. Мин хәҙер ҙә тулы ышаныс менән белдерәм: телдәрҙе белеү кәрәк, мотлаҡ кәрәк. Әгәр берәй немец телендә гәзит бирһәләр, тәржемә итә алыуыма шигем юҡ. Рәми Ғарипов һүҙҙәре менән әйткәндә:                                                                                                                                                                                                              …Бер телдән дә телем кәм түгел,     

    Кәм күрер тик уны кәм күңел… .

    Белеүебеҙсә, бөйөк шағир бик күп телдәрҙе белгән бит. Омар Хаям, Гёте, Лермонтов, Пушкин әҫәрҙәрен башҡорт теленә тәржемә иткән. Илен, телен, ғөмүмән,тормошто, кешеләрҙе яратмаған кеше был эште атҡара алмай, аҡылым камил.

    Полилингвизм тураһында бәхәстәрҙә ҡатнашырға тура килә. Бөйөк “Урал батыр”эпосы донъя, мәңгелек, кешеләргә ҡарата матур мөғәмәләлә булырға кәрәклек   тураһында уйланырға нисек ярҙам итһә, күп телдәрҙе белеү ҙә шул хәтлем кәрәк.

   Минең фекерем шулай. Ата - әсәләргә әйтер һүҙем шул: балалар ни хәтлем күп уҡыһа, күп телдәрҙе белһә, шул илдәр, унда йәшәгән халыҡтар, тәбиғәте тураһында мәғлүмәтле буласаҡ. Ә белемле кешегә һәр саҡ тормошта ла үҙ урынын табыу еңелерәк. Боронғо мәҡәл нимә ти?

  - “Белемле кеше юғалмаҫ”.

                                                                                         Хәйбуллина Ғилминур Басир ҡыҙы,

                                                                                         2 –се урта дөйөм белем биреү мәктәбенең

                                                                                         башҡорт теле һәм әҙәбиәте уҡытыусыһы,

                                                                                          Межгорье ҡалаһы.

Өндәр әйтелешен өйрәтеү этаптары

Iэтап - әҙерлек этабы.Телмәр аппаратын өндәрҙе әйтергә әҙерләү осоро. Өндәр яһаусы телмәр ағзаларын үҫтереү өсөн даими рәүештә төрлө күнекмәләр башҡартыу һәм уларҙы йыш ҡабатлатып тороу, балаға өндәрҙе дөрөҫ әйтергә яҡшы әҙерлек бирә.Теге йәки был ҡошҡа, хайуанға, тәбиғәттә осрай торған төрлө ауаздарға оҡшатып тауыш бирәм. Балалар тауыш буйынса уның исемен әйтергә тейештәр.”Уйлап тап!” уйыны була.

IIэтап - өндәрҙе дөрөҫ әйтергә өйрәтеү йәки өндәрҙе ҡуйыу. Дөрөҫ һәм матур телмәр.

IIIэтап - өндәрҙе нығытыу һәм автоматлаштырыу. Һүрәт, уйынсыҡтар ярҙамында бәләкәй хикәйәләр төҙөү, шиғыр һәм йомаҡтар уйлап сығартыу һәм уларҙы сисеү һ.б.

IVэтап – оҡшаш өндәрҙе айырыу.

Тел өсөн күнегеүҙәр:

 1. «Тел көнөн нисек башлай?»
 Тел иртән тора ла:
 - тышҡа сығып кирелә;
 - шунан иртәнге һыуыҡтан ҡалтырана;
 - өйгә кереп йыуына;
 - шунан өйөн йыйыштыра: түшәмен (аңҡауҙы) һөртә, иҙәнен (тештәрҙе эс яҡтан) йыуып ала, тәҙрәләрен (сикәләрҙе) таҙарта ;
 - эше бөткәс тышҡа сығып атта йөрөй;
 - тыштан ингәс сәй эсә, ауыҙ ситенә буялған ҡаймағын ялап ала;
 - шунан кәнфит ашай(сәйнәү хәрәкәте).
 2. «Ат сабышы»
 Ат сапҡан төҫлө итеп телде шартлатыу.
 3. «Кемдең теле оҙонораҡ?» Тумыртҡаның теле 15 см-ҡңға етә икән.
 Тел мөмкин тиклем алға таба сыға һәм 3-5 секундҡа шулай ҡатып ҡала.
 4. «Тештәрең нисәү?»
 Тел ярҙамында тештәрҙе һанау, тәүҙә аҫҡы, шунан өҫкө.
 5. «Ябыҡ ҡапҡа»
 Ирендәр ҡымтылған. Тел көс менән тышҡа сығырға тырыша, ә ирендәр ҡаршылаша.
 6. «Ҡытыҡ килә»
 Ауыҙҙы ябып, телдең осо менән яй ғына хәрәкәттәр яһап аңҡауҙы ҡытыҡлайбыҙ.
 7. «Телде тешләү»
 Аҡрын ғына итеп телдең осон, ситтәрен тешләп сығабыҙ.
 8. «Акула тештәре»
 Тел менән тештәрҙе үткерләйбеҙ, сарлайбыҙ: ике яҡтан да аҫҡы тештәрҙе, шулай уҡ өҫкөләрен дә.
 9. «Осло ҡаҙаҡ»
 Тел көс менән сикәне тишергә тырыша, ике яғын да, алмаш-тилмәш.
 10. «Йөҙөк»
 Телдең осо аңҡау буйлап артҡа таба бара һәм түңәрәк йөҙөк барлыҡҡа килтерә.

      1.        Ғә       ғө       ғү

                 Ҙә       ҙө       ҙү

                 Ҡә      ҡө       ҡу

                 Ңә      ңө       ҡү

                 Ҫә      ҫө       ҫү

                 Һә      һө       һү   - “Кескәй шыршыҡай” көйөнә йырлайбыҙ.

“ Нисә бармаҡ?” Слайдтағы  асыҡ һәм ябыҡ ижектәрҙе уҡытыусы күрһәткән              бармаҡтарҙың һанына (йәки карточкала күрһәтелгән һанға) ҡарап ҡабатлайҙар.

         Ә өнө.

кә-кә-кә - сиңерткә                     әт-әт-әт – сәләмәт

тә-тә-тә - бирсәткә                      әк-әк-әк – түңәрәк               

                лә-лә-лә - гөлләмә                      әс-әс-әс – бәрәмәс

                мә-мә-мә - Сәлимә                     әл-әл-әл – ҡәләмдәр

Әҡлимә, Әлиә. Лиә

Еләк йыя өсәүләп.

Төрлө һорауҙар яҙылған. Яуабында ә өнө бар.

Әйт әле, күбәләк,                             Бесәй, бесәй, бесәй шул,

Һөйләшәйек бергәләп!                   Бесәй әле кескәй шул.

Был тиклем күп осоп,                      Үҙе мырлай ҙа мырлай,

Арымайһың һин нисек?                  Әллә ул шулай йырлай?

“Һүрәтте төҙө!” уйыны. Һүрәттәге предметтың атамаһында ә өнөн дөрөҫ итеп әйтеү.

“Артыҡ!” Мин әйткән һүҙҙә ә өнө булһа, сәпәкәй итәләр.

әсәй             уҡыусы           кәкүк             түтәл

әтәс              көн                  турғай           кәзә

китап            дәрес             өйрәк             кишер

дәфтәр        ҡәләм              өҫтәл            үлән

Ө өнө

       9.     пө-пө-пө - көпө                     өп-өп-өп – йөрөп

               кө-кө-кө - көлкө                    өк-өк-өк – йөҙөк

               мә-мә-мә - өмә                     өм-өм-өм – йөҙөм

               тө-тө-тө - бөттө                     өт-өт-өт –бөркөт

               нө-нө-нө - көнө                     өн-өн-өн –төтөн

10.     Йомаҡтар уҡыу һәм сисеү.

Тәү ҡарауға

Меҫкен, өтөк.

Үсектерһәң,

Китә төкөп. (Кәзә.)

Ҡырҙар буш ҡала,

Ямғырҙар яуа,

Ерҙәр дымлана –

Был ҡайсаҡ була?  (Көҙ.)

Йәйен, ҡышын бер төҫтә,

Үҙгәрмәй ул бөртөк тә. (Шыршы.)

Оҙон йөнтәҫ ҡойроғон

Күрһәң дә килә көлкө.

Был йәнлекте мин беләмен,

Исеме уның… (Төлкө.)

11. “Юғалған хәреф” уйыны.

…ләсәй, т…ймә, к…ҙ, …фө, к…рәк, т…лкө, …ҫтәл, д…йә, к…ҙгө.

               Ү өнө

      12.     бү-бү-бүб – бүләк

                тү-тү-тү – түтәл

                 кү-кү-кү – күлдәк

                 гү-гү-гү – Гүзәл

13.Йомаҡ ҡойошоу.

Бәләкәй генә биҙрә. (Күнәк.)

а)  Сәскә кеүек, үҙе оса.

  Сәскә атҡас ҡына,

  Күҙен асҡас ҡына

  Сәскәләргә ҡуна. (Күбәләк.)

б)  3 менән 5 һандарының күршеһе. (Дүрт.)

в)  Бәләкәй генә аҡ тана

Мөгөҙөм бар, тип маҡтана. (Сәйнүк.)

12. Слайдтағы һүрәттәр буйынса һөйләмдәр төҙөргә: күбәләк, үлән, күгәрсен, түтәл.

Ҙ өнө.

Өн оҡшаш уйын.

13. ҙ-ҙ-ҙ-ҙ – бал ҡорто бал йыя.
14. Ижектәрҙе йырлап уҡыйбыҙ:

Ҙа-ҙа-ҙа                 аҙ-аҙ-аҙ

Ҙо-ҙо-ҙо                 оҙ-оҙ-оҙ

Ҙу-ҙу-ҙу                 уҙ-уҙ-уҙ

Ҙө-ҙө-ҙө                 өҙ-өҙ-өҙ

15. Ҙа-ҙа-ҙа – ҡаҙҙар киткән һуң ҡайҙа?

Ҙы-ҙы-ҙы –ҡаҙҙар йылғаға барҙы.

Ҙә-ҙә-ҙә - рәхәтләнеп эй йөҙә.

Ҙы-ҙы-ҙы – ҡыума инде ҡаҙҙарҙы.

16. Беҙ, беҙ, беҙ инек,

Беҙ ун ике ҡыҙ инек.

Баҙға төштөк, май ашаныҡ,

Таң атҡансы юҡ булдыҡ.

Һоп –ҡоп, ҡара Яҡуп!

17. Бәҙәрҙәрҙә боҙло баҙ,                      Һеҙҙең Хәлиҙә бөҙрә булһа,

Баҙҙарында боҙло ҡаҙ.                     Беҙҙең Хәйҙәр ҙә бөҙрә.

Баҙҙа баҙлай баҙлауыҡ,

Баҙлауыҡ та баҙҙа аҙ.

      18.     Йомаҡтар.

Бешәләр, бешәләр ҙә

Аҙаҡ ҡойоп эсәләр. (Ҡымыҙ.)

Утта янмай, һыуҙа батмай. (Боҙ.)

Бәләкәй генә бер көсөк

         Өрмәй ҙә, ебәрмәй ҙә. (Йоҙаҡ.)

Көтөү-көтөү баҙлауыҡтар,

Бейектә көтөүҙәре,

Аптырата таң атҡанда

Ҡайҙалыр китеүҙәре. (Йондоҙҙар.)

         19.     Йыл миҙгелдәре тураһында һүрәттәргә ҡарап, һорауҙарға яуап биреү:

                   яҙ, көҙ.

Ҫ өнө

      20.         ҫа-ҫа-ҫа           ҫә-ҫә-ҫә                    аҫ-аҫ-аҫ               әҫ-әҫ-әҫ

                    ҫо-ҫо-ҫо           ҫө-ҫө-ҫө                     оҫ-оҫ-оҫ                өҫ-өҫ-өҫ

                     ҫы-ҫы-ҫы          ҫе-ҫе-ҫе                   ыҫ-ыҫ-ыҫ              еҫ-еҫ-еҫ

                                                                                   үҫ-үҫ-үҫ                иҫ-иҫ-иҫ

ҫа-ҫа-ҫа – ҡайһылай оҫта баҫа.

ҫо-ҫо-ҫо – ултырма әле боҫоп.

ҫы-ҫы-ҫы – аҫыл икән балаҫы.

      22.     Уҫаҡ үҫә, елдәр иҫә,                     Ҡыҫала менән ҡырмыҫҡа

Ылыҫ үҫә, ер тишә,                        Баҫмала дуҫлашҡандар,

Алыҫта баҫыу муллығы,               Иҫтәлеккә аҫыл төҫтәге

Алтын төҫтә көҙ бешә.                 Таҫмалар алышҡандар.

ҫа-са-са                     баҫма -басма

ҫа-ҫа-са                     кеҫә - кисә

ҫа-са-ҫа                     кис -киҫ

                                     аҫ -ас

                                    баҫҡыс - асҡыс

са-са-ҫа                     баҫ -бас

са-ҫа-ҫа                     уҫаҡ -усаҡ

са-ҫа-са                     баҫыу –асыу

Атай баҫһа, салбарының

Кеҫәһенә еткәнмен.

Ә ултырһа, костюмының

Кеҫәһенән үткәнмен,

Бына шулай үҫкәнмен,

Вәт!

                           (Р.Ураҡсина.)

       24.     Бала…, тө…, и…, ки…, ба…, е…, бә…, ү…, ылы… .

Ҫа – ҫа – ҫа – ҡайһылай матур баҫа,

Са – са – са – тыпырлап күңел аса,

Са – са – са – дәртләндерәм: «Их, ас – са!»

Са – са – са – бейей шулай башҡортса.

       Һ өнө

       25.   һа-һа-һа              һә-һә-һә                   аһ-аһ-аһ                әһ-әһ-әһ

                Һо-һо-һо             һө-һө-һө                   оһ-оһ-оһ                өһ-өһ-өһ

                Һу-һу-һу              һү-һү-һү                    уһ-уһ-уһ                үһ-үһ-үһ

                Һы-һы-һы            һи-һи-һи                   ыһ-ыһ-ыһ              иһ-иһ-иһ

                                                                                                                 эһ-эһ-эһ

һа-һо-һу-һы                   һә-һө-һү-һи-һе

һо-һу-һы-һа                   һө-һү-һи-һе-һә

һу-һы-һа-һо                   һү-һи-һе-һә-һө

һы-һа-һо-һу                   һи-һе-һә-һө-һү

Һа-һа-һа  - Һәҙиә айға  осһа,

Һә-һә-һә  - ракетала ул елһә,

Һы-һы-һы  - бар бит кире ҡайтаһы,

Һе-һе-һе   - ҡыуанысты бүләһе.

Һө-һө-һө  - йыйылырҙар көллөһө,

Һе-һе-һе  - ҡотлай башлар һәр береһе.

Ғ өнө

Ға-ға-ға – туған                         иғ-иғ-иғ - иғлан

Ға-ға-ға – ғаилә                        ға-ға-ға- ҡарағат

Ға-ға-ға – ҡомған                     ғы-ғы-ғы - салғы

Ға-ға-ға  - уңған                        ға-ға-ға - йылға

ға-ға-ға – һуған

ға-ға-ға – ғаилә

ға-ға-ға – ҡомған

ға-ға-ға – туған

иғ-иғ-иғ – иғлан

ға-ға-ға – ҡарағат

Ға-ға-ға – ҡарға килгән ҡарғаға

Ға-ға-ға – ҡарғаларын ҡарарға.

Ға-ға-ға – киткән былар баҙарға

Ға-ға-ға – майлы ҡоймаҡ алырға,

Ға-ға-ға – ҡарғаларға һалырға,

Ға-ға-ға – ҡарға ҡарап ҡалырға,

Ға-ға-ға – алған улар ҡабырға,

Ға-ға-ға – етмәгән бер ҡабырға.

Ҡара ҡарға ҡарағанда ҡара, ҡарға ҡарағанда ҡара ҡарға ҡара.

Беҙҙең яҡта һирәк осрай,

Нисек һаҡланып ҡалған?

Гүйә өләсәйҙең аҡ сәсе,

Тауҙарҙа үҫә … (ҡылған.)

Ике яҡ тәртә тик тора, аты китеп ултыра. (Йылға)

Атайымдың ҡулы алтын,

Кәрәк түгел тылсым, доға.

Муйыл, имән, ҡараманан

Хужалыҡҡа бөгә …(дуға.)

Мәҡәлдәр:

а) Яуға барһаң, зирәк бул, юлдашыңа терәк бул.

б) Тыуған илем – алтын бишек.

в) Халыҡ дуҫлығы – халыҡ байлығы.

г) Уҡығандың – теле икәү.

д) Аттың яҡшыһы алға сыға,

     Егеттең яҡшыһы данға сыға.

Ҡарға, ҡағыҙ, ямғыр, ғинуар, иғтибар, Ағиҙел.

Өйкөм-өйкөм ҡуҙғалаҡ,

Ҙурайғандар – күҙ һалам.

Утағанда сүп-сарын

Беләктәрем дә тала.

ҡорған – Курган

ғинуар – гәзит

ҡоҙғон – газон

Ғәлиә - Гәүһәр

Ғәйшә - Гүзәл

Ҡарағат, алмағас, ағас, ғаилә, йылға.

Нимәгә ашарға бирәһең? (Һыйырға, быҙауға, ҡаҙға, ҡоштарға, турғайға,ҡуянға.)

41. Ң  өнө

- ңө - ңө - ңө - ана айыуҙың өңө,

- нө - нө - нө - үкерә көнө төнө,

- ңы – ңы – ңы - өңө уның өр-яңы

- Нө - нө - нө - тығылырмы икән өнө?

- ңы – ңы – ңы – етер уянмаҫ таңы.

- нә - нә - нә - һунарсының күҙенә

- Ғы – ғы – ғы – күренмә, йоҡлар тағы.

-  Зың – зың – зың – зыңлаған ҡыңғырау.

42.   Ҡ өңө

 Ҡара ҡарға төшкән ҡарға.
   Аҡ ҡарҙан ҡара ҡарға
   Ҡарҡылдап китеп бара.

       43.   Ҡара ҡарға ҡарҙан бара
                Ҡанаттарын ҡаға-ҡаға.
                Эй маҡтана, эй маҡтана:
               “Ҡанат остарыма тағып,
               Яҡшы хәбәр килдем алып,
               Яҙ башлана, яҙ башлана!”

44.Ҡарамай һуҡҡандар,

 Маңлайҙарын ярғандар.

 Һаҙый һоро һандыҡ яһаған да һары әйберен һалған.

 Һөҙгәк һыйырҙы һауып, Алһыу һөттән ҡатыҡ яһаған.

45. Баш бармаҡ башҡа сыҡҡан,

      Имән бармаҡ ир булған,

     Сығанаҡ бармаҡ сығып ҡасҡан,

     Һуҡ бармаҡ өҙә һуҡҡан,

     Сәтәкәй бармаҡ сәпәкәй иткән.

46. Ҡара  ҡарға  уҡырға  ҡарар иткән,

      Тумыртҡа ағас туҡырға киткән.

47. Ҡарағай, ҡарағас, ҡарама, шыршы -

      Ҡайһы  ағас артыҡтыр?    йәки

          Ҡарағай, ҡарағас, ҡарама, шыршы -

      Ҡайһы  ағас иң яҡшы?    (шаяртыу, әммә төрлө фекерҙәр яңғырай, ҡыҙыҡһынып уйлайҙар)